Voel je jezelf overvraagd op het werk? Ervaar je uitputting en ken je misschien ook gevoelens van eenzaamheid en depressiviteit? Je bent in goed gezelschap. Stress en overbelasting op het werk zijn van alle tijden. Maar zoals onlangs in een ander artikel behandeld wijzen de statistieken momenteel zelden of nooit eerder vertoonde pieken aan. Dertig tot veertig procent van de wereldwijde beroepsbevolking heeft naar eigen zeggen dit soort klachten.
Met zulke massale cijfers ligt het voor de hand om de oorzaken van je stress buiten jezelf te zoeken. Tot op zekere hoogte is dat terecht. Zoals Carl Jung al wist: “Ongeacht onze bewuste overtuigingen is ieder van ons, zonder uitzondering, een deeltje van de algemene massa, ergens gehecht aan, gekleurd door of zelfs ondermijnd door de geest die door de massa rondwaart.” Niemand is volledig immuun voor de tijdgeest; en die van dit moment biedt volop mogelijkheden om gestresst te raken – op het werk en daarbuiten. Toch is het een gemiste kans om de rol die je zèlf speelt, bewust of onbewust, buiten beschouwing te laten. Met een knipoog naar Tolstoj kun je immers stellen dat alle gelukkige werknemers op elkaar lijken; maar dat iedere ongelukkige werknemer dat is op zijn of haar eigen manier.
Het tijdloze in jouzelf
Stress en burn-out kunnen bij verschillende mensen op heel verschillende manieren ontstaan. Het is maar net door welke zogenaamde archetypen je persoonlijkheid zich kenmerkt. Die archetypen kun je zien als universele, tijdloze gestalten. Ze komen in ieder mens met een eigen nadruk voor; nooit in pure vorm maar altijd als mengsel. Ieder individu heeft zijn of haar eigen unieke recept, met eigen accenten qua archetypen waar de persoonlijkheid door wordt aangestuurd. Dat gebeurt doorgaans goeddeels onbewust. Volgens Carl Jung, die het begrip van de archetypen op een nieuwe, richtinggevende manier heeft gemunt, liggen zij ten grondslag aan de psyche van ons allemaal, individueel en collectief.
Er bestaan tientallen van zulke archetypen, met verschillende indelingen. Ze laten zich niet vast omkaderen, maar hebben wel allemaal grote zeggingskracht. We worden door ze aangestuurd, terwijl we dat vaak niet door hebben. Allemaal kennen ze een lichte, constructieve èn een donkere, problematische schaduwzijde. En een aantal van hen is bijzonder relevant als het gaat om werk, werkstress en het omgaan daarmee. Het archetype van de Addict, bijvoorbeeld, kan aan werk verslaafd zijn en heeft dan steeds grotere werkdruk nodig om nog aan zijn ‘fix’ te komen. Het ‘work hard, play hard’ type is een eigentijdse, salonfähige subvariant hierop. Dit type heeft buiten de job doorgaans ook nog andere afhankelijkheden (drank, drugs, excessieve hobbies) die het probleem niet oplossen maar slechts laten groeien. De Kluizenaar kan zich met de deur dicht begraven in dossiers, niet alleen uit werklust maar eigenlijk ook om kritiek van anderen te vermijden. De Liefhebber houdt enorm van het werk dat hij of zij doet, maar kan door deze passie gevangen raken tot aan het punt van totale zelfverloochening en -verwaarlozing. De Martelaar streeft onbewust naar het laten escaleren van de werkdruk om in de omgeving ontzag, sympathie of medelijden te kunnen oogsten en zo a priori buiten schot te blijven. De Messias kan lijden aan een inflatoir ego en zichzelf persoonlijk onmisbaar achten voor het goed uitvoeren van eigenlijk iedere taak, groot of klein, met overbelasting als voorspelbaar resultaat. De Redder sleept als hij niet uitkijkt zichzelf en de organisatie van crisis naar crisis: zonder crisis immers geen bestaansrecht. De rusteloze Pionier gunt zichzelf geen oogsttijd of ontspanning maar moet telkens weer dwangmatig opnieuw beginnen. En dan is er natuurlijk de Strijder, die in de negatieve gedaante door kan gaan met vechten voor een verloren zaak of deze misschien wel wint, maar dan tegen buitensporige offers. Er zijn nog veel meer van deze archetypen, maar je hebt intussen wel een idee.
Je eigen cocktail
In de wereld van het hier en nu herkennen we zonder moeite dat bepaalde archetypen in bepaalde branches oververtegenwoordigd zijn. De Addict treffen we bijvoorbeeld aan in de wereld van hoge uurtarieven, grote zakelijke belangen en krappe deadlines. De Kluizenaar is veel te vinden in de werelden van recht en ambtenarij. De Messias en de Strijder zijn schering en inslag bij self made men en bij zelfstandige ondernemers in het algemeen. En de Pionier kom je veel tegen in reclame en verkoop, waar je zo goed bent als je laatste campagne of closing. Ook tijdsgewrichten kunnen door bepaalde archetypen worden geregeerd; zo lijken in de huidige westerse samenleving de Addict, de Martelaar en de Redder sterke werking te hebben. Maar daarover een andere keer méér.
Terug naar het individuele niveau, naar jou dus: ook en juist in jezelf vind je zoals gezegd alleen mengvormen van de onversneden archetypen. Iedereen heeft zijn of haar eigen cocktail van ingrediënten. Die receptuur moet je door zelfreflectie op het spoor zien te komen. Op die manier kun je jezelf vervolgens bewust worden van de manier waarop je tegen werken aankijkt, op welke manier je met (te) grote druk op de ketel omgaat – èn op welke manier je het vuur onder diezelfde ketel onbewust zelf ook opstookt.